قوله: کذبتْ قوْم نوح الْمرْسلین، اى کذبت جماعة قوم نوح، فانث للجماعة کقوله: قالت الْأعْراب، و قال المبرد انث لان القوم و القبیلة واحد، فترک اللفظ و اعمل المعنى و عنى بالمرسلین نوحا وحده، نظیره: یا أیها الرسل.
حسن بصرى را پرسیدند: چونست این که رب العالمین میگوید: کذبتْ قوْم نوح الْمرْسلین، کذبتْ عاد، کذبتْ ثمود الْمرْسلین و رسول بایشان زیادت از یکى نبود؟ گفت: پیغامبر که بایشان آمد، و نفى شرک و تصدیق رسل چون او را دروغزن گرفتند چنانست که همه را دروغزن گرفتهاند، که همه را باین معنى فرستادند. و قیل: کذبوا آدم و ادریس و نوحا. و انما قال «اخوهم» لانه کان على لسانهم و من جنسهم لا من طریق الدین. حق تعالى هر پیغامبر که بقومى فرستاد هم از عشیره و قبیله ایشان فرستاد و بر زبان و لغت ایشان، از بهر آنکه چون بوى معرفت دارند و صدق و امانت وى شناسند آن بقبول نزدیکتر باشد و سخن او به درگیرد. أ لا تتقون یعنى أ فلا تتقون عقاب الله بعد وضوح الحجة و انتفاء الشبهة؟
إنی لکمْ رسول أمین انى رسول الله الیکم و قد یضاف الرسول الى المرسل الیه و الى المرسل کقوله: محمد رسول الله و قوله: إن رسولکم الذی أرْسل إلیْکمْ لمجْنون و قوله أمین یعنى على الوحى و الرسالة لانکم عرفتمونى قبل هذا فیما بینکم بالصدق و الامانة. معنى آنست که مرا پیش ازین در میان قوم خویش بصدق و امانت شناختهاید چون با شما در کار شما راست گویم پس بدانید که بر وحى و رسالت حق هم راست گویم.
فاتقوا الله و أطیعون فیما آمرکم به فانى لا اخونکم و لا ارید بکم سوء و ما أسْئلکمْ على ما ادعوکم الیه منْ أجْر و ثوابا إنْ أجْری إلا على رب الْعالمین، و ذلک اریده.
فاتقوا الله و أطیعون کرر لان الاول متصل بقوله أمین و الثانی بقوله ما أسْئلکمْ علیْه منْ أجْر فهما سببان. و قیل کرر لانه فى الانذار ابلغ.
قالوا أ نوْمن لک و اتبعک الْأرْذلون الاقلون مالا و جاها: الرذیلة هى الخصلة الذمیمة التى یمتنع عنه العقل و الشرع ، و ضده الخصلة الحمیدة التى یدعو الیها العقل و الشرع. قرأ یعقوب و اتباعک الارذلون اى لا نومن لک و من اتبعک الارذلون، اى و هذه حالک کما تقول: لا نصحبک و اصحابک السفلة، اى و السفلة اصحابک، و قرأ الباقون و اتبعک على الفعل الماضى، اى لا نومن لک و قد اتبعک الارذلون، اى و هذه حالک کما تقول: لا نصحبک و صحبک السفلة. و الاتباع جمع تبع و التبع جمع تابع مثل طالب و طلب و حارس و حرس، و یجوز ان یکون جمع تابع کصاحب و اصحاب.
ارذلون بقول مفسران پیشهورانند: کفشگر و جولاه و حجام و امثال ایشان، معنى آنست که بتو چون ایمان آریم و پسروان تو اهل صناعت و پیشهورانند نه خواجگان و محتشمان، و این سخن از روى جهل و حماقت گفتند از بهر آنکه صناعت و حرفت چون مباح باشد در باب دیانات پسندیده است و قدحى در مردم نیارد، و گفتهاند ارذلون سفلهاند اهل خساست و مکاسب دنى.
نوح گفت: و ما علْمی بما کانوا یعْملون انما لى منهم ظاهر امرهم و على ان ادعوهم و لیس على من خساسة احوالهم و دنائة مکاسبهم شیء و لم اکلف ذلک انما کلفت ان ادعوهم. معنى آنست که از خساست احوال و دنائت مکاسب ایشان بمن چه باز مىگردد و مرا چه مىباید دانست که نه دانش آن مرا تکلیف کردهاند، مرا تکلیف آن کردهاند که ایشان را دعوت کنم بتوحید و مردم که بر یکدیگر تفاضل دارند بایمان و توحید و طاعت دارند نه بآنچه شما مىگویید. پس خواستند که نوح را بر اتباع خود بیرون آرند و اغراء کنند، گفتند: انهم یضمرون الکفر و یظهرون لک الایمان. ایشان منافقانند، در دل بیرون از آن دارند که بزبان میگویند، بزبان ایمان مىآرند و بدل کافر مىشوند.
نوح جواب داد که: إنْ حسابهمْ إلا على ربی لوْ تشْعرون یعنى الى ظاهرهم و الله یحاسبهم على ما فى قلوبهم بر من نیست که دل ایشان بازجویم و بدانم بر من آنست که ظاهر ایشان قبول کنم و الله تعالى خود مطلع است بر دلهاى ایشان و خود حساب باطن و اسرار ایشان کند. همانست که مصطفى (ص) گفت در آن خبر معروف: فاذا شهدوا ان لا اله الا الله عصموا منى دماءهم و اموالهم الا بحقها و حسابهم على الله عز و جل.
و قال سفیان الثورى: لا نحاسب الاحیاء و نحکم على الاموات.
و ما أنا بطارد الْموْمنین یعنى لا اطردهم بقولکم انهم یضمرون الکفر إنْ أنا إلا نذیر مبین اى ما انا الا معلم بمواضع المخافة لتحذروها و لم اکلف ما فى الضمائر.
قالوا لئنْ لمْ تنْته یا نوح عن هذه المقالة لتکونن من المرجومین. یعنى المشتومین و قیل من المقتولین بالحجارة.
قال رب إن قوْمی کذبون تکذیبا لا یرجى معه ایمانهم و لا اجابتهم.
فافْتحْ بیْنی و بیْنهمْ فتْحا اى اقض بینى و بینهم قضاء تنجینى به منهم و نجنی و منْ معی من العذاب الذى تهلکهم به.
فأنْجیْناه و منْ معه اى خلصناه مع المومنین فی الْفلْک الْمشْحون المملو من الانس و الجن و السباع و الطیور من کل صنف ذکر و انثى.
ثم أغْرقْنا بعد انجاء نوح و من معه الْباقین من قومه. و فى الآیة تنبیه على ان نوحا (ع) کان مبعوثا الى من على وجه الارض. الا ترى انه قال فى قصة موسى و فرعون: ثم أغْرقْنا الْآخرین و قال هاهنا: ثم أغْرقْنا بعْد الْباقین و کذلک تبین فى دعائه حیث قال: رب لا تذرْ على الْأرْض من الْکافرین دیارا و قال سبحانه: و جعلْنا ذریته هم الْباقین.
إن فی ذلک اى فى الذى فعل بقوم نوح لعبرة لمن بعدهم من هذه الامة، فیحذرون مثل عقوبتهم و ما کان اکثر قومک مصدقین.
و إن ربک لهو الْعزیز فى انتقام من کفر به الرحیم بعباده المومنین. و قیل و ما کان أکْثرهمْ موْمنین یعنى قوم نوح یقول کان اکثرهم کافرین بالتوحید و لو کان اکثرهم مومنین لم یعذبوا فى الدنیا.
قوله: کذبتْ عاد الْمرْسلین عاد اسم قبیلة، و لهذا انث و هو فى الاصل اسم رجل هو ابو القبیلة.
إذْ قال لهمْ أخوهمْ یعنى فى النسب لا فى الدین أ لا تتقون عقاب الله على کذبکم به.
إنی لکمْ رسول أمین على وحى الله و رسالاته.
فاتقوا الله بطاعته و الانتهاء الى ما یأمرکم به و ینهاکم عنه و أطیعون فیما آمرکم به من تقوى الله و الحذر من سطوته.
و ما أسْئلکمْ علیْه منْ أجْر، اى اطلب منکم على امرى ایاکم بتقوى الله جزاء و ثوابا. فان جزائى و ثوابى على رب العالمین. لانه هو الذى ارسلنى فکان اجرى علیه. و قیل انما قال ذلک لان المستحق على تبلیغ الرسالة ثواب دائم و لم یکن ذلک الیهم.
أ تبْنون بکل ریع آیة تعْبثون الریع المرتفع من الارض و جمعه اریاع، و الریع بالفتح فیه لغة و اصله فى اللغة الزیادة و قیل هو الطریق المرتفع عن الارض سلک ام لم یسلک. و قیل هو الطریق الذى یکون بین الجبلین، «آیة» یعنى بناء متمیزا عن سایر الأبنیة و قیل آیة اى علامة یجتمعون الیها للعبث بمن یمر فى الطریق و قیل هو برج الحمام، تعْبثون یعنى عابثین و هذا کقول القائل: خرج فلان من البلد یقول کذا یعنى قائلا کذا. خلافست میان علما که از بهر چه ایشان را عابث خواند بدان بناها که مىکردند؟ قومى گفتند اسراف میکردند در آن فوق الحاجة قصرهاى عظیم و منظرهاى بلند، و هر چه اسراف باشد و فوق الحاجة همه عبث بود. قومى گفتند غرض ایشان در آن تفاخر و تکاثر بود و تفاخر در ابنیه عبث باشد که آن را محصولى نبود. قومى گفتند که قصد ایشان در آن بناها آن بود که تا از مکاره زمان و نوائب روزگار ایمن باشند و این عبث باشد، قومى گفتند که کبوتر خانه بود که مىکردند و کبوتردارى و این خود بازى کودکان باشد ، و قیل کانوا یبنون بناء من یطمع الخلود و ذلک عبث. مقاتل گفت ایشان سفر میکردند و بستارگان راه مىبردند پس خواستند که راه بردن بر خود آسان کنند و بر راهها قصرهاى عظیم و بناهاى بلند بساختند تا علمى باشد ایشان را و نشانى در راه بردن و آن گه بآن تفاخر میکردند که هذا منزل فلان و هذا منزل بنى فلان، اینست که رب العالمین گفت: آیة تعْبثون و تتخذون مصانع اى حصونا و کل بناء مصنعة و قیل المصنعة البناء على الماء و لعلکم تخلدون اى کان هذه الأبنیة تخلدکم فى الدنیا و انتصب آیة على انه مفعول له، و مفعول «أ تبْنون» غیر مذکور لدلالة الکلام علیه، فدل «تبنون» على البناء و دلت «آیة» على عظم البناء.
و إذا بطشْتمْ بطشْتمْ جبارین اى اذا انتقمتم انتقمتم انتقام الجبارین بلا رأفة و لا ابقاء. و قیل معناه إذا بطشْتمْ بمن دونکم بطشْتمْ متکبرین قتلا بالسیف و ضربا بالسوط و الجبار الذى یقتل و یضرب على الغضب، و اصل الجبار ممتنع، مشتق من جبار النخل، هو الذى قد ارتفع عن ان تناله ید. و قیل الجبار هو الغالى بالقدرة و هو مدح لله عز و جل لانه حقیقة فیه و ذم لغیره لانه کذب.
فاتقوا الله بترک هذه الاشیاء و أطیعون فیما ادعوکم الیه.
و اتقوا الذی أمدکمْ اى اعطاکم ما تعلمون. و الامداد اتباع الثانى بما قبله شیئا بعد شىء على انتظام . ثم فسر فقال: أمدکمْ بأنْعام و بنین و جنات و عیون. إنی أخاف علیْکمْ عذاب یوْم عظیم فى الدنیا و قیل فى الآخرة باصرارکم على ما انتم علیه.
قالوا سواء علیْنا أ وعظْت أمْ لمْ تکنْ من الْواعظین اى لا نقبل کلامک و دعوتک و عظت ام سکت.
إنْ هذا إلا خلق الْأولین بفتح خا و سکون لام قرائت ابن کثیر و نافع و ابو عمرو و یعقوب و على، معنى آنست که ما هذا الذى جئتنا به الا کذب الاولین الذین ادعوا النبوة و لم یکونوا انبیاء، و باین قول خلق بمعنى اختلاق است و هو الکذب. همانست که جاى دیگر گفت: إنْ هذا إلا اخْتلاق، إنْ هذا إلا أساطیر الْأولین، و روا باشد که خلق بمعنى آفرینش بود و وجه این قرائت آنست که خلقنا کما خلق من کان قبلنا نحیى کما حیوا و نموت کما ماتوا و لا نبعث، کما قالوا: إنْ هی إلا حیاتنا الدنْیا نموت و نحْیا و ما نحْن بمبْعوثین، باقى قراء: إنْ هذا إلا خلق الْأولین بضمتین خوانند: ضم خا و ضم لام و آن قراءة را دو وجه است: یکى آنست که نیست این که تو آوردى مگر خوى و عادت پیشینان که میگفتند که ما پیغمبرانیم و دروغ میگفتند، و وجه دیگر آنست که ما هذا الذى نحن فیه الا عادة الاولین من تشیید البناء و البطش على وجه التکبر فلا نترک هذه العادة بقولک.
و ما نحْن بمعذبین على ما نحن علیه من الاقوال و الافعال فکذبوه فأهْلکْناهمْ، بریح صرْصر عاتیة، ان فى ذلک لآیة اى فى اهلاکنا ایاهم مع شدة قوتهم و شوکتهم باضعف الاشیاء و هو الریح لدلالة على وحدانیتنا و صدق نبوته، و ما کان اکثرهم مومنین و إن ربک لهو الْعزیز الرحیم. کذبتْ ثمود الْمرْسلین مقاتل گفت: عاد و ثمود ابن عم یکدیگر بودند، عاد قوم هود بودند و ثمود قوم صالح و میان مهلک عاد و مهلک ثمود پانصد سال بود. قومى گفتند از اهل تاریخ که عاد و ثمود دو برادر بودند از فرزندان ارم بن سام بن نوح و سام بن نوح را پنج پسر بود ارم و ارفخشد و عالم و الیفر و الاسود، و ارم مهینه فرزندان بود و او را هفت پسر بود: عاد و ثمود و صحار و طسم و جدیس و جاسم و باز. مسکن عاد و فرزندان وى یمن بود و مسکن ثمود و فرزندان وى حجاز و شام بود و مسکن طسم، عمان و بحرین و مسکن جدیس زمین یمامه و مسکن صحار ما بین الطائف الى جبال طیئ و مسکن جاسم ما بین الحرم الى سفوان و مسکن وبار زمینى است که آن را وبار گویند، بنام وى بازخوانند اینان همه زبان و لغت عربى داشتند، و قد انقرضوا عن آخرهم فلم یبق لهم نسل.
إذْ قال لهمْ أخوهمْ صالح أ لا تتقون الى قوله: إلا على رب الْعالمین.
أ تتْرکون یعنى أ تظنون ان ربکم یترککم فى هذه الدنیا آمنین من الموت و الحدثان؟ تأکلون و تشربون و تتمتعون لا تخافون شیئا ثم تموتون و لا تبعثون.
فی جنات و عیون. و زروع و نخْل کانوا یسکنون الحجر و هى ذات نخل و زرع و میاه طلْعها هضیم اختلفوا فیه قال ابن عباس: هضیم اى لطیف فى جسمه ما دام فى کفراه و منه هضیم الکشح و الحشا، اى ضامر لطیف و منه هضم الطعام اذا لطف و استحال الى مشاکلة البدن. قال المبرد: الطلع ما دام فى کفراه هضیم، لان الهضیم اللاصق بعضه ببعض. فاذا خرج منها فلیس بهضیم اى نضیج مدرک یانع. و قال مقاتل: هضیم، اى متراکم حتى هضم بعضه بعضا و اصله الکسر، و قیل هضیم رطب لین لیس فیه نواة.
و تنْحتون من الْجبال بیوتا و مىتراشید از کوههاى سنگ خاره خانهها.
گفتهاند که در وادى حجر دو هزار بار هزار سراى و هفتصد سراى تراشیدند از سنگ سخت در میان کوهها، رب العالمین ایشان را در آن کار باستادى و تیزکارى وصف کرد گفت فارهین تیزکارانند و استادان. فرهین، چستکاران و زیباکاران. فارهین، بالف قرائت کوفى است و شامى و فرهین بى الف قرائت باقى و هما لغتان، مثل حاذر و حذر. و قیل: الفاره الحاذق العالم، و الفره الاشر البطر. و قیل الفره القوى.
فاتقوا الله اى احذروا عقابه، و اطیعون فى نصحى.
و لا تطیعوا أمْر الْمسْرفین على انفسهم فى تمادیهم فى معصیة الله و اجترائهم على سخطه و هم الرهط التسعه الذین یفْسدون فی الْأرْض و لا یصْلحون.
قالوا إنما أنْت من الْمسحرین اى انت من المعللین بالطعام و الشراب فلا نومن بک اخذ من السحر و هو الرئة و المعنى انت بشر مثلنا و لست من الملائکة.
و قیل انت من المسحرین اى ممن سحر مرة بعد اخرى حتى اختل عقله و اضطرب رأیه، و یقول العرب هو مسحور و مجنون و مطبوب. و قیل من المسحرین اى من المخدوعین یعنى تخدع من السحر.
ما أنْت إلا بشر مثْلنا سوقة لا فضل لک علینا فأْت بآیة إنْ کنْت صادقا فى قولک انى مرسل، فأتنا بدلالة و حجة على ذلک.
و در تفسیر آوردهاند که ایشان از صالح درخواستند که هر پیغامبر که آمد بقوم خویش با وى معجزتى بود که دلالت کرد بر صدق وى و ما از تو مىخواهیم که ازین سنگ معروف و اشارت بآن سنگ کردند بیرون آرى ماده شترى آبستن. صالح ایشان را نزدیک آن سنگ جمع کرد و دعا کرد، و رب العزة دعاء وى اجابت کرد. لیجعل تلک الناقة فتنة لهم. ایشان در آن سنگ نظر میکردند که همچون زن آبستن شکم باز کرد درد زه خاست و ناقه از آن بیرون آمد بر آن صفت که ایشان میخواستند، حمراء دعجاء عشراء. از سه روى معجزه بود: یکى آنکه ناقه از سنگ بیرون آمد و این معتاد نیست، دیگر آن که بىفحل آبستن گشت، سوم آنکه ناقه بر آن صفت که ایشان میخواستند بیرون آمد. یقال کان عاد الاول مر بتلک الصخرة یوما راکبا فسمع من جوف الصخرة: جز بی فان فى هلاک خلق من ولدک.
پس آن ناقه را نیز درد زه خاست و بچه آورد.
صالح آن گه ایشان را گفت: هذه ناقة لکم آیة بانى رسول الله لها شرب یوم و لکم شرب یوم اى ، نصیب یوم معلوم. فکان للناقة یوم و لهم یوم. فاذا کان یوم شرب الناقة من الماء کانوا فى لبن ما شاءوا و لیس لهم ماء و اذا کان یومهم لم یکن للناقة ماء. قال ابن عباس: اذا کان یوم وردها اعطتهم من اللبن ما شاءوا.
و لا تمسوها بسوء اى قال لهم صالح: لا تعقروها و لا تتعرضوا لها بمکروه و لا تمنعوها من الماء و الرعى فیحل بکم عذاب یوْم عظیم فى الدنیا. «فعقروها» یرید به المسرفین الذین سبق ذکرهم فى قوله: و لا تطیعوا أمْر الْمسْرفین. و قیل العاقر قدار بن سالف و نسب الفعل الى جماعتهم لانهم رضوا بذلک، و کان قدار رجل ازرق اشقر الى القصر ما هو. ثم رجع الیها هو و صاحب له بالسیف فقتلاها. و یقال عقروها یوم الاربعا.
فماتت فأصْبحوا نادمین على عقرهم ایاها بعد ظهور العذاب لانهم لو ندموا قبل ذلک لتنفعهم ذلک.
فأخذهم الْعذاب یوم السبت من صیحة جبرئیل. فماتوا اجمعین، و اصل العقر ضرب الساق بالسیف و ما یجرى مجراه. و قیل العقر الجرح.
إن فی ذلک اى فى اخراج الناقة من الصخرة على تلک الصفة و فى اهلاکهم، لعبرة لمن بعدهم من هذه الامة. و ما کان أکْثرهمْ موْمنین.
و إن ربک لهو الْعزیز الرحیم. و قیل اتاهم صالح بالمعجزات فآمنوا به فلما مات ارتدوا فبعثه ثانیا الیهم فکذبوه فاتاهم بالناقة.
کذبتْ قوْم لوط الْمرْسلین الى قوله إلا على رب الْعالمین. أ تأْتون الذکْران من الْعالمین؟ یعنى أ تصیبون الذکور من الناس حراما و تذرون ما خلق لکمْ ربکمْ منْ أزْواجکمْ حلالا؟ بین الله انه لا عذر لهم فیه. بلْ أنْتمْ قوْم عادون متجاوزون عن الحد فى الظلم باختیار الحرام على الحلال. و قیل من العالمین اى من الغرباء.
و تذرون ما خلق لکمْ ربکمْ منْ أزْواجکمْ یعنى و تذرون فروج ازواجکم و کانوا یأتون ادبار النساء. ایضا و فى الخبر: ان من اتى امرأة فى دبرها فهو برىء مما انزل على محمد (ص) و لا ینظر الله الیه.
و قال بعض الصحابة: قد کفر، و قال بعضهم هل یفعله الا الکافر؟
قالوا لئنْ لمْ تنْته یا لوط عن دعواک النبوة و الانکار علینا و عن تقبیح فعلنا لتکونن من الْمخْرجین من بلدنا.
قال إنی لعملکمْ اللواط من القالین المبغضین، و القالى التارک للشیء بغضا له. رب نجنی و أهْلی مما یعْملون اى من عذاب عملهم، و قیل اخرجنى من بینهم حتى لا اراهم و لا ارى عملهم و نجنى من مقاساة مخالطتهم.
فنجیْناه و أهْله یعنى بناته و من آمن معه.
إلا عجوزا فی الْغابرین هى امرأة لوط غبرت فلم تخرج مع لوط. و قیل غبرت فلم تهلک مع قومها ثم اصحابها الحجر بعد ما خرجت من القریة. و انما اهلکت لانها تدل المشرکین على اضیافه.
ثم دمرْنا الْآخرین الدمار الهلاک على وجه هائل عجیب. و اختلفوا فى سبب اهلاکهم: فقال بعضهم ان الله تعالى خسف بهم الارض، و قال بعضهم ان جبرئیل رفعهم ببلادهم على قوادمه. و قیل على ریشة واحدة حملهم بامر الله الى السماء حتى سمع اهل السماء صوت الطیر و نباح الکلاب. ثم نکسهم على روسهم کما قال: فجعلْنا عالیها سافلها.
و أمْطرْنا علیْهمْ مطرا یعنى على الغائبین منهم فى البلاد. مطرا، یرید به مطر الحجارة کما بین فى قوله: و أمْطرْنا علیْهمْ حجارة. قال وهب و أمْطرْنا علیْهمْ مطرا اى کبریتا و نارا فساء مطر الْمنْذرین اى بئس مطر الکافرین الذین کذبوا نبیهم.
إن فی ذلک لآیة اى فى اهلاکنا ایاهم لدلالة لمن بعدهم مزجرهم عن قبیح فعلهم و ما کان أکْثرهمْ موْمنین و لو کانوا مومنین لم یعذبوا فى الدنیا.
و إن ربک لهو الْعزیز فى نقمته من اعدائه الرحیم بالمومنین من عباده.
کذب أصْحاب الْأیْکة الْمرْسلین الایکة غیضة، تنبت ناعم الشجر کالسدر و الاراک. و قال الزجاج: الایکة الشجر الملتف یقال ایکة و ایک کما یقال اجمة و اجم. و کان اصحاب الایکة اصحاب شجر ملتفة، و شجرهم الدوم و هو المقل، و قرأ حرمى و شامى «ایکة» بفتح اللام و هو اسم علم لتلک المدینة و البقعة.
إذْ قال لهمْ شعیْب. اینجا اخوهم نگفت از بهر آنکه شعیب نه از نسب اصحاب ایکه بود بلکه از نسب مدین بود و لهذا قال تعالى: و إلى مدْین أخاهمْ شعیْبا. مدین پسر ابراهیم خلیل بود. ابراهیم بعد از ساره زنى بخواست از کنعانیان، و مدین از وى بود و مدین جد شعیب بود، هو شعیب بن نویب بن مدین بن ابراهیم (ع).
روایت کردند از ابن عباس که گفت: اصحاب ایکة و اصحاب مدین هر دو یکىاند، اما جمهور مفسران بر آنند که اصحاب ایکه دیگرند و اصحاب مدین دیگر و حق جل جلاله شعیب را بهر دو قوم فرستاد به پیغامبرى. قال ابن زید: بعث الله عز و جل شعیبا الى قومه اهل مدین و الى البادیة و هم اصحاب الایکة.
إذْ قال لهمْ شعیْب أ لا تتقون الى قوله: رب الْعالمین انما کانت دعوة هولاء و الانبیاء کلهم فیما حکى الله عنهم عن صیغة واحدة للاخبار، بان الحق الذى یدعون الیه واحد و انهم متفقون على الامر بالتقوى و الطاعة و الاخلاص فى العبادة و الامتناع من اخذ الاجر على الدعوة و تبلیغ الرسالة.
قوله: أوْفوا الْکیْل، اى أتموه و لا تکونوا من الْمخْسرین حقوق الناس، تقول خسر حقه و اخسره.
و زنوا بالْقسْطاس الْمسْتقیم القسطاس اقوم الموازین، و هو الشاهین، و قیل القبان، و قیل المعیار، و قیل المیزان. و قیل هو رومى، و قیل هو عربى و اصله من القسط. قال المبرد: اراد بالقسطاس العدل و الوفاء، مکیلا کان او موزونا، صغیرا او کبیرا.
و لا تبْخسوا الناس أشْیاءهمْ حقوقهم، و ذکر باعم الالفاظ یخاطب به القافة و الوزان و النخاس و المحصى و الصیرفى، و لا تعْثوْا فی الْأرْض مفْسدین العثى اسراع الفساد، اى لا تفسدوا فى معاملتکم بینکم و بین الناس فتکونوا فى الارض مفسدین بذلک، و قیل اراد لا تغیروا على ما حولکم نهبا و قتلا.
و اتقوا الذی خلقکمْ و الْجبلة الْأولین. اى اتقوا عقاب ربکم الذى خلقکم و خلق الجبلة الاولین، و فى الجبلة للعرب لغتان: کسر الجیم و الباء و تشدید اللام، و کذلک ضم الجیم و الباء و تشدید اللام، فاذا نزعت الهاء من آخرها کان الضم فى الباء و الجیم کما قال تعالى: و لقدْ أضل منْکمْ جبلا کثیرا. و ربما سکنوا الباء من الجبل، و قیل الجبلة الخلق المتجسد الغلیظ مأخوذ من الجبل. و معنى ذکر الجبلة إنذارهم ما اوقع الله بهم من العقوبات، اى خلقکم و خلق الاولین و قد رأیتم وقایعه بهم روى عن ابن عباس انه قال: الجبلة عشرة الاف.
قالوا إنما أنْت من الْمسحرین. و ما أنْت إلا بشر مثْلنا و إنْ نظنک لمن الْکاذبین. اى ما نظنک الا کاذبا.
فأسْقطْ علیْنا کسفا بفتح سین قرائت حفص است، و الکسف القطع. یقال کسفة و کسف، نظیره قوله: أوْ تسْقط السماء کما زعمْت علیْنا کسفا. و یقال کسفت له کسفة من المال اى قطعة. باقى قراء کسفا بسکون سین خوانند، و الکسف الجانب اى اسقط علینا جانبا من السماء. این سخن بر سبیل استهزاء گفتند و تکذیب، هم چنان که جاى دیگر گفت: فأمْطرْ علیْنا حجارة من السماء أو ائْتنا بعذاب ألیم.
شعیب ایشان را جواب داد که: ربی أعْلم بما تعْملون، اى ربى اعلم بعملکم و ما تستحقون من العذاب و بوقت الاستحقاق: فینزل بکم العذاب على ما یوجبه الحکمة.
فکذبوه، اى کذبوا شعیبا بعد وضوح الحجة و انتفاء الشبهة، فأخذهمْ عذاب یوْم الظلة اصابهم فى بیوتهم غم و حر فخرجوا الى الصحراء یتنفسون فلجاوا الى حضیض جبل یستظلون بسحابة عرضت به. فلما دخلوا تحتها انضجتهم، و قیل سلط الله علیهم الحر سبعة ایام و لیالیها حتى غلت انهارهم ثم رفع لهم جبل من بعید تحته ماء بارد فاستظلوا به فسقط علیهم. قال قتادة: بعث الله شعیبا الى امتین: اصحاب الایکة و اهل مدین، و اما اصحاب الایکة فاهلکوا بالظلة، و اما اهل مدین فاخذتهم الصیحة صاح بهم جبرئیل فهلکوا. و عن ابن عباس قال: من حدثک ما عذاب یوم الضلة فکذبه، لعله اراد لم ینج منهم احد فیخبر به. إنه کان عذاب یوْم عظیم، انما عظم الله ذلک الیوم لعظم العذاب فیه.
إن فی ذلک لآیة و ما کان أکْثرهمْ موْمنین و إن ربک لهو الْعزیز الرحیم.